आजको द्रुत गतिमा चलिरहेको जीवनशैलीले धेरै मानिसहरूलाई चिन्ता, तनाव र मानसिक असन्तुलनतर्फ धकेलिरहेको छ। यसै चुनौतीपूर्ण सन्दर्भमा विश्व ध्यान दिवस (World Meditation Day) ले मानसिक स्वास्थ्य र आन्तरिक शान्तिको महत्त्व पुनः स्मरण गराउँछ।
संयुक्त राष्ट्र महासभाले हरेक वर्ष २१ डिसेम्बर लाई विश्व ध्यान दिवसका रूपमा घोषणा गरेको छ। यो दिवस दीर्घकालीन मानसिक शान्ति, स्वास्थ्य र विश्वव्यापी सामूहिक चेतनाको जागरणका लागि मनाइन्छ।
२०२५ को विश्व ध्यान दिवसको थिम
सन् २०२५ को विश्व ध्यान दिवसको आधिकारिक थिम
“Inner Peace, Global Harmony” (आन्तरिक शान्ति, विश्व सामञ्जस्य)
हो।
यस थिमले ध्यान र मानसिक शान्तिलाई केवल व्यक्तिगत अभ्यासमा सीमित नगरी समुदाय र विश्वस्तरमा सामञ्जस्य कायम गर्ने शक्तिका रूपमा प्रस्तुत गर्छ।
ध्यानको आवश्यकता: आजको विश्वलाई किन ध्यान चाहिन्छ?
द्रुत प्रविधि विकास, सूचना बाढी, काम–जीवन असन्तुलन, सामाजिक प्रतिस्पर्धा तथा आर्थिक र वातावरणीय दबाबहरूले आज मानिसको मानसिक स्वास्थ्यमा गहिरो असर पारिरहेका छन्।
यस्तो अवस्थामा ध्यान केवल आध्यात्मिक अभ्यास मात्र होइन, वैज्ञानिक रूपमा प्रमाणित मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्य सुधारको प्रभावकारी माध्यम हो।
ध्यान आवश्यक हुनुका प्रमुख कारणहरू
- तनाव कम गर्न र मानसिक स्पष्टता बढाउन
- निर्णय क्षमता सुधार गर्न
- भावनात्मक सन्तुलन कायम राख्न
- रक्तचाप, निद्रा तथा समग्र स्वास्थ्य सुधार गर्न
चिन्ता (Anxiety) र यसको संकेतहरू
चिन्ता भविष्यप्रति डर, बेचैनी वा अत्यधिक तनाव अनुभव गर्ने मानसिक अवस्था हो। चिकित्सीय अध्ययनअनुसार यसका लक्षणहरू निम्नानुसार छन्।
शारीरिक लक्षणहरू
- हृदयगति बढ्नु
- अत्यधिक पसिना आउनु
- श्वासप्रश्वासमा कठिनाइ
- मांसपेशीमा तनाव
- निद्रासम्बन्धी समस्या
मानसिक लक्षणहरू
- निरन्तर डर र बेचैनी
- ध्यान केन्द्रित गर्न कठिनाइ
- नकारात्मक विचार दोहोरिनु
- आत्म-नियन्त्रण कमजोर हुनु
यी लक्षणहरू शरीरको “fight and flight” प्रतिक्रिया सँग सम्बन्धित छन्। मस्तिष्कले खतरा महसुस गर्दा एड्रेनालिन र कोर्टिसोलजस्ता तनाव हार्मोन उत्सर्जन हुन्छन्। आधुनिक समाजमा खतरा प्रायः मानसिक हुने भएकाले यो प्रतिक्रिया बारम्बार सक्रिय भई दीर्घकालीन चिन्ता र स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउँछ।
ध्यानले कसरी मद्दत गर्छ?
ध्यान (Meditation) मस्तिष्क र शरीरलाई शान्त र एकाग्र बनाउने अभ्यास हो। वैज्ञानिक अनुसन्धानले ध्यानले स्ट्रेस हार्मोन घटाउने, स्नायुतन्त्र सन्तुलनमा ल्याउने र “fight and flight” प्रतिक्रियालाई नियन्त्रण गर्ने देखाएका छन्।
ध्यानका मुख्य प्रभावहरू
- Parasympathetic nervous system सक्रिय भई विश्रामको अवस्था सिर्जना हुन्छ
- हृदयगति र रक्तचाप सामान्य हुन्छ
- मस्तिष्कको Amygdala (डर नियन्त्रण केन्द्र) को सक्रियता घट्छ
- Prefrontal Cortex (विचार र निर्णय केन्द्र) सुदृढ हुन्छ
- नकारात्मक विचार घटेर आत्म-नियन्त्रण बढ्छ
“Fight and Flight” प्रतिक्रिया र ध्यान
तनावको समयमा शरीरले स्वतः “fight and flight” प्रतिक्रिया सक्रिय गर्छ। ध्यान अभ्यासले यस प्रतिक्रियालाई बुझ्न र नियन्त्रण गर्न सहयोग पुर्याउँछ।
ध्यानका क्रममा श्वासप्रश्वास नियन्त्रण, विचारको अवलोकन र बेचैनी कम गर्न सकिन्छ। नियमित ध्यानले मानसिक लचिलोपन (resilience) बढाउँछ, जसले जीवनका चुनौतीहरू सजिलै सामना गर्न मद्दत गर्छ।
विश्व ध्यान दिवसको महत्त्व
विश्व ध्यान दिवसले ध्यान अभ्यासको प्रवर्द्धन मात्र होइन, विश्वव्यापी मानसिक स्वास्थ्य र सामूहिक शान्तिको सन्देश फैलाउने अवसर प्रदान गर्छ।
२१ डिसेम्बर उत्तरी गोलार्धको सबैभन्दा लामो रात अर्थात् Winter Solstice सँग जोडिएको छ, जसले आत्म-चिन्तन, स्थिरता र नयाँ ऊर्जाको प्रतीकात्मक अर्थ बोकेको छ।
यो दिवसले स्मरण गराउँछ—
भित्री शान्तिबिना बाह्य शान्ति सम्भव छैन।
निष्कर्ष
आजको जटिल, प्रतिस्पर्धी र द्रुत संसारमा ध्यान मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यका लागि अपरिहार्य अभ्यास बनेको छ। यसले भावनात्मक सन्तुलन, आत्म-नियन्त्रण र स्पष्ट सोचको विकास गर्छ।
२१ डिसेम्बरको विश्व ध्यान दिवस ले हामीलाई आफ्नै मनसँग संवाद गर्न, तनाव घटाउन र जीवन सन्तुलनमा राख्न प्रेरित गर्छ।
सन् २०२५ को थिम “Inner Peace, Global Harmony” ले स्पष्ट सन्देश दिन्छ—
व्यक्तिगत मानसिक शान्तिबाट नै विश्व सामञ्जस्यको सुरुआत हुन्छ।
ध्यान केवल व्यक्तिगत स्थिरताको माध्यम होइन, समग्र मानवताको शान्तिको आधार हो।
— डा. पार्थ गुरागाईं, MBBS, MD
विभागीय इन्चार्ज, सामुदायिक चिकित्सा विभाग
विराट मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पताल (BMCTH), विराटनगर, नेपाल
