धूम्रपानको हानिकारक प्रभावबारे हामी सबैले सुनेका छौं। तर धूम्रपान केवल त्यस व्यक्तिलाई मात्र असर गर्छ भन्ने बुझाइ गलत हो। धुवाँको असर तीन तहमा फैलिन्छ — पहिलो हात (First-hand), दोस्रो हात (Second-hand) र तेस्रो हात (Third-hand) धूम्रपान। यी तीनै प्रकारका धूम्रपानका असरहरू बुझ्न जरुरी छ ताकि हामी आफैं र हाम्रो वरिपरिका मानिसहरूलाई यसको जोखिमबाट जोगाउन सकौं।
पहिलो हातको धूम्रपान (First-hand Smoking)
यो धूम्रपानको सीधा रूप हो — जसमा व्यक्तिले आफैंले चुरोट, बिँडी, हुक्का वा अन्य तम्बाकूजन्य पदार्थ सेवन गर्छ। जब व्यक्ति धुवाँ सास भित्र तान्छ, त्यसले शरीरमा हजारौं हानिकारक रसायन प्रवेश गर्छ।
चुरोटको धुवाँमा करिब ७,००० भन्दा बढी रासायनिक पदार्थहरू पाइन्छन्, जसमा करिब ७० भन्दा बढी क्यान्सर उत्पन्न गर्ने (कार्सिनोजेनिक) पदार्थहरू हुन्छन्।
मुख्य हानिकारक तत्वहरूमा निम्न पदार्थहरू समावेश छन् —
- निकोटिन (Nicotine): लत लाग्ने र मस्तिष्कको कार्य प्रभावित गर्ने पदार्थ।
- टार (Tar): फोक्सोमा जम्मा भई क्यान्सर र श्वासप्रश्वास समस्या उत्पन्न गर्ने।
- कार्बन मोनोअक्साइड (Carbon Monoxide): रगतमा अक्सिजन ढुवानी घटाउने, जसले मुटु र मस्तिष्कमा अक्सिजनको कमी ल्याउँछ।
- अमोनिया, फर्माल्डिहाइड, आर्सेनिक, बेन्जिन: यी सबै विषाक्त र क्यान्सर उत्पन्न गर्ने तत्व हुन्।
मुख्य स्वास्थ्य असरहरू:
- फोक्सो, मुख, घाँटी र मूत्राशयको क्यान्सर
- हृदयघात र स्ट्रोकको जोखिम
- अस्थमा र COPD जस्ता दीर्घ श्वासप्रश्वास रोग
- रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता घट्ने
- गर्भवती महिलामा गर्भपतन वा शिशुमा तौल घट्ने समस्या
दोस्रो हातको धूम्रपान (Second-hand Smoking)
यसलाई Passive smoking पनि भनिन्छ। जब धूम्रपान गर्ने व्यक्तिको वरिपरि रहेका अरू मानिसहरूले त्यो धुवाँ सासमा तान्छन्, उनीहरू पनि धूम्रपानकै असरमा पर्छन्। दोस्रो हातको धुवाँ वास्तवमा दुई किसिमको मिश्रण हो —
१. Mainstream Smoke (मुख्यधाराको धुवाँ):
यो धुवाँ त्यो हो, जुन धूम्रपान गर्ने व्यक्तिले सास भित्र तानेर पुनः बाहिर निकाल्छ। यसमा केही विषाक्त पदार्थ शरीरले छनोट गरे पनि यसमा अझै पनि कार्बन मोनोअक्साइड, निकोटिन, टार लगायत सयौं रसायन हुन्छन्।
२. Sidestream Smoke (साइडस्ट्रीम धुवाँ):
यो चुरोटको बलेको टुप्पोबाट स्वतः निस्कने धुवाँ हो। यो अझ खतरनाक हुन्छ किनभने यो नछनिएको धुवाँ हो र अपूर्ण रूपमा जलेको पदार्थ समावेश गर्छ। यसमा क्यान्सर उत्पन्न गर्ने तत्वहरू अझ बढी मात्रामा हुन्छन् र हावामा लामो समयसम्म रहन्छ।
मुख्य स्वास्थ्य असरहरू:
- बच्चामा निमोनिया, अस्थमा, कानको संक्रमण
- वयस्कमा फोक्सो र हृदय रोगको जोखिम
- गर्भवती महिलामा बच्चा समयअघि जन्मिने वा तौल कम हुने सम्भावना
- दीर्घकालीन रूपमा क्यान्सर र श्वासप्रश्वास क्षति
विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) का अनुसार, धूम्रपान नगर्ने तर दोस्रो हातको धुवाँमा पर्ने करिब १२ लाख मानिस हरेक वर्ष विश्वभर मर्छन्, तीमध्ये धेरै बालबालिका र महिलाहरू हुन्छन्।
तेस्रो हातको धूम्रपान (Third-hand Smoking)
यो धेरैलाई थाहा नहुन सक्ने तर अत्यन्त खतरनाक रूप हो। धूम्रपान पछि धुवाँका सूक्ष्म कण र रासायनिक तत्वहरू कपडा, भित्तो, पर्दा, सोफा, गाडीका सिट वा छालामा बस्छन्। यी तत्वहरू लामो समयसम्म रहन्छन् र फेरि हावामा मिसिएर वा छालामार्फत शरीरमा प्रवेश गर्न सक्छन्।
मुख्य स्वास्थ्य असरहरू:
- बालबालिकाले खेल्दा वा हिँड्दा ती रसायन शरीरमा प्रवेश गर्न सक्छन्
- श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोग र एलर्जीको जोखिम
- छालामा जलन वा संक्रमण
- दीर्घकालीन रूपमा क्यान्सर र अंग क्षति
धूम्रपानको असर केवल धूम्रपानकर्तासम्म सीमित हुँदैन — यसको धुवाँ र अवशेषले वरिपरिका निर्दोष मानिसहरू, बच्चा र गर्भमा रहेका शिशुसम्मलाई असर पुर्याउँछ। धूम्रपान नगर्नु, सार्वजनिक स्थलमा धूम्रपान रोक्ने पहल गर्नु, र घर वा गाडीमा पनि धूम्रपान निषेध गर्नु हाम्रो सबैको कर्तव्य हो।
— डा. पार्थ गुरागाईं, MBBS, MD
विभागीय इन्चार्ज, सामुदायिक चिकित्सा विभाग
विराट मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पताल (BMCTH), विराटनगर, नेपाल
